Ιατροστατικά στοιχεία των διοικήσεων Λακωνίας και Λακεδαιμόνος 1838 – 1842

ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ – ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ

Οι Ιατροστατιστικοί Πίνακες των Διοικήσεων του Ελληνικού Βασιλείου αποτελούν την πρώτη απόπειρα του ελληνικού κράτους μετά την συγκρότησή του να δώσει «στατιστικές» πληροφορίες. Συντάχθηκαν κατά διοικήσεις κατά τα έτη 1838-1839 από τους διοικητικούς γιατρούς των αντίστοιχων περιοχών ύστερα από κυβερνητική παραγγελία και δημοσιεύτηκαν σε Παραρτήματα του «Ελληνικού Ταχυδρόμου» από το τέλος του 1838 μέχρι τις αρχές του 1840. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο από ιατρική όσο και ιστορική-δημογραφική άποψη, γιατί παρέχουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις υγειονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, το κλίμα, τους οικισμούς, τον πληθυσμό, την οικονομία, την εκπαίδευση, τις νοοτροπίες των κατοίκων. Από αυτούς ο πρώτος, ο «ιδιαίτερος πίναξ των δήμων της διοικήσεως», αναφέρει λεπτομερώς τα σχετικά με τους δήμους και τα χωρία που αποτελούν τον κάθε δήμο, ο δεύτερος ο «γενικός ιατροστατιστικός πίναξ των δήμων» περιέχει τα σχετικά με τον κάθε δήμο ξεχωριστά και ο τρίτος ο ανακεφαλαιωτικός είναι ο «γενικός ιατροστατιστικός πίναξ της διοικήσεως». Στις περισσότερες διοικήσεις προστίθεται και ένας άλλος ιδιαίτερος «πίνακας του πληθυσμού των κατοίκων» κατά δήμους, κατά φύλο, κατά ηλικία, κατά επιτηδεύματα καθώς και τον αριθμό των οικογενειών.
Δεν μας είναι γνωστό ποιος ήταν ο εμπνευστής αυτής της έρευνας, ούτε ποιος αποφάσισε τη σύνταξη αυτών των πινάκων. Αξιοσημείωτο πάντως παραμένει το γεγονός ότι παρόμοια εργασία δεν επαναλήφθηκε τα επόμενα χρόνια. Έτσι το ενδιαφέρον των ερευνητών είναι μεγάλο, αφού τα στοιχεία που περιέχουν αποτελούν σπουδαία και «μοναδική» πηγή για το χρονικό αυτό διάστημα. Το γεγονός ότι αυτή η έρευνα ανατέθηκε από την κυβέρνηση σε γιατρούς τονίζει τη σημασία που αποδιδόταν στην αλληλεξάρτηση των συνθηκών υγείας του πληθυσμού και των περιβαλλοντικών συνθηκών κάθε περιοχής.
Ήδη από το έτος 1833, σύμφωνα με το Διάταγμα «περί συστάσεως ιατρών κατά νομούς και περί των καθηκόντων αυτών» (της 30ής Οκτωβρίου 1833), σε κάθε νομαρχία του κράτους διοριζόταν ένας γιατρός, ο οποίος έπρεπε να έχει θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις ιατρικής, χειρουργικής και μαμμικής. Ο γιατρός επιφορτιζόταν με το καθήκον της επιτήρησης όλου του ιατρικού προσωπικού της νομαρχίας, των ιερέων των κοινοτήτων, που ασκούσαν μεταξύ άλλων και χρέη ληξιάρχων, των εμβολιαστών και των φαρμακοποιών. Ήταν αρμόδιος να επιτηρεί το σύνολο των ιδρυμάτων κοινωνικής πρόνοιας (βρεφοκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία), ακόμη των σχολείων, σφαγείων, ιαματικών νερών, λουτρών κ.α. και των νοσοκομείων (μαιευτηρίων, ιδρυμάτων για φρενοβλαβείς κ.α.) που λειτουργούσαν στα πλαίσια του νομού.
Έπρεπε επίσης να επαγρυπνεί για την εμφάνιση και διάδοση επιδημικών νόσων, να καταγράφει όλα τα «περίεργα συμβάντα» σχετικά με την ιατρική, τη φυσική ιστορία και μετεωρολογία με στόχο τη σύσταση μιας τέλειας ιατρικής τοπογραφίας του νομού. Ακόμη ανέπτυσσε σχέσεις και με τη δικαιοσύνη μέσω των δικαστικοϊατρικών εξετάσεων και των γνωματεύσεων του. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι νομίατροι είχαν το βαθμό και έφεραν τη στολή του έπαρχου. Ήταν ακόμα υποχρεωμένοι να συντάσσουν εκθέσεις σχετικά με την κατάσταση της δημόσιας υγείας του νομού, του οποίου ήταν αρμόδιοι και να τις υποβάλλουν προς το Νομάρχη, ο οποίος τις απέστελλε προς το Υπουργείο των Εσωτερικών. Έτσι το κράτος λάμβανε γνώση της κατάστασης της υγείας του πληθυσμού και μπορούσε να παρέμβει προς την κατεύθυνση της ιατρικοποίησης αυτού του πληθυσμού. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι την εποχή στην οποία αναφερόμαστε η εμπειρική ιατρική αποτελεί τον κανόνα, ενώ η επιστημονική ιατρική γνώση προσπαθεί να επιβληθεί και να την εκτοπίσει χωρίς να το κατορθώνει, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.
Ο συντάκτης των Ιατροστατιστικών πινάκων της Διοίκησης (Νομού) Λακωνίας (επαρχίες Γυθείου και Οιτύλου με έδρα την Αρεόπολη) είναι ο γιατρός Σταμάτης Μιχ. Γαλάτης (ο οποίος ήταν επίσης αρμόδιος για τη διοίκηση Μεσσηνίας και την υποδιοίκηση Πυλίας) και των αντίστοιχων της Διοίκησης (Νομού) Λακεδαίμονος (επαρχίες Λακεδαίμονος και Επιδαύρου Λιμηράς με έδρα τη Σπάρτη) ο Νικόλαος Α. Φωτεινός (ο οποίος ήταν αρμόδιος και για τη διοίκηση Μαντινείας).
Οι πίνακες των δύο διοικήσεων παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια τυπολογία στην παράθεση των πληροφοριών, αν και μερικές φορές υπάρχει διαφοροποίηση ανάλογα με τον συντάκτη τους.
Στον «Γενικό Στατιστικό Πίνακα της Διοικήσεως» περιλαμβάνονται τα ακόλουθα ερωτήματα και δίνονται οι ανάλογες απαντήσεις: «Έκτασις γης, Σύνορα, Θέσις και φυσική κατάστασις της γης, Άνεμοι κυριεύοντες, Ύδατα, Προϊόντα, Κατάστασις της καλλιέργειας, Αριθμός των κατοίκων, Αριθμός και ονόματα των δήμων, Δημόσια καταστήματα, Επικρατούσαι ασθένειαι, Αιτίαι αυτών, Θεραπεία αυτών και μέτρα προφυλακτικά, Αριθμός των υπαρχόντων ιατρών, χειρουργών και εμπειρικών ιατρών, φαρμακοπωλών, μαιών, φλεβοτόμων και εμβολιαστών».
Ο «Γενικός Ιατροστατιστικός Πίναξ των Δήμων» περιέχει τα ακόλουθα ερωτήματα: «Όνομα του δήμου, Έκτασις γης, Σύνορα, Φυσική και υγιεινή κατάστασις, Αριθμός κατοίκων, Κατάστασις της καλλιέργειας, Προϊόντα, Αριθμός των ιατρών, χειρουργών (εμπειρικών ιατρών), φαρμακοποιών, μαιών, εμβολιαστών, φλεβοτόμων».
Ο «Ιδιαίτερος Πίναξ των Δήμων» περιέχει αναλυτικά: «Όνομα πόλεων, κωμοπόλεων και χωρίων, Φυσική και υγιεινή θέσις και κατάστασις εκάστου, Πόσιμα ύδατα, Άνεμοι κυριεύοντες, Προϊόντα, Αριθμός κατοίκων, Επάγγελμα αυτών, Φυσική κράσις των, Κατάστασις Φαρμακοπωλείων, Υγειονομείων, Λοιμοκαθαρτηρίων, Νεκροταφείων, Σχολείων, Άλλων δημοσίων καταστημάτων, Επικρατούσαι ασθένειαι, Αιτίαι αυτών, Προφυλακτικά και θεραπευτικά μέτρα, Όνομα και αριθμός της αδείας ή του διπλώματος των: Ιατροχειρουργών, Χειρουργών (Εμπειρικών), Φαρμακοποιών, Μαιών, Εμβολιαστών».
Τέλος ο «Πίνακας Πληθυσμού της Διοικήσεως» περιλαμβάνει: «Ονόματα των δήμων, τον αριθμό του πληθυσμού κατά φύλο (άρρενες-θήλεις), παιδιά μέχρι των 18 ετών (άρρενα-θήλεα), νέοι ανύπανδροι μεταξύ 18 και 25 ετών, ολικός αριθμός οικογενειών, ολικός αριθμός δημοτών, αλλογενείς, γεωργοί, ποιμένες, τεχνίται, έμποροι (μεγάλοι-μικροί), άλλοι βιομήχανοι, κτηματίαι (μεγάλοι-μικροί), υπάλληλοι (πολιτικοί-στρατιωτικοί), επιστήμονες (συγγραφείς, διδάσκαλοι, ιατροί, δικηγόροι), ναυτικοί, ιερείς, πένητες ανίκανοι να εργάζονται, μαθηταί σχολείων, άνδρες ηξεύροντες να γράφουν, ολικός αριθμός κατοίκων, Παρατηρήσεις».
Πίνακα πληθυσμού για τη Διοίκηση Λακωνίας συνέταξε ο Σταμάτης Γαλάτης, ενώ δεν εντοπίσθηκε αντίστοιχος πίνακας για τη διοίκηση Λακεδαίμονος.
Από την επεξεργασία των δεδομένων των παραπάνω πινάκων, εκτός από τις ιατρικές πληροφορίες που παρέχονται, προκύπτουν και στοιχεία ιστορικο-δημογραφικού ενδιαφέροντος.